سیر تاریخی و روند تدریجی منابع اطلاع‌رسانی نشان‌دهنده آن است که مطبوعات، نخستین رسانه شکل‌گرفته در جامعه ایران در دوره تجددگرایی بوده است، رسانه‌ای که برای نخستین بار در دوره محمدشاه قاجار و پس از آن در دوره ناصری مورد رشد چشمگیری قرار گرفت و در سال‌های ۱۲۸۵ شمسی به بعد از نظر کمی و کیفی رشد شایانی کرد. مطبوعات فارسی‌زبان درون‌مرزی مانند «وقایع‌اتفاقیه» و «ایران» که جرایدی کاملاً حکومتی بودند تا جرایدی مانند «حبل‌المتین» منتشر شده در هند، «قانون» منتشر شده در لندن و «اختر» منتشر شده در استانبول که توسط ایرانیان تبعیدی با هدف نقد ساختار سیاسی در ایران به انتشار می‌رسید.
هم‌زمان با خیزش مشروطه‌خواهی و ترویج اندیشه «حریت، مساوات و برابری» به مسئله حقوق زنان نیز توجه نشان داده شد. زنان ایرانی برای نخستین بار در سال ۱۲۸۹ شمسی موفق شدند نخستین جریده زن‌نگار با عنوان «دانش» را منتشر کنند. پس از آن، در اواخر دوره قاجار با انتشار جراید زن‌نگار دیگری چون «شکوفه»، «زبان زنان»، «نامه بانوان»، «عالم نسوان»، «جهان زنان» و مجله «جمعیت نسوان وطن‌خواه ایران» در تلاش برای طرح حقوق زنان در ابعاد اجتماعی برآمدند. زنان در این جراید، ساختارهای جنسیتی جامعه ایران و رویکردهای عرف‌گرا را مورد نقد قرار دادند و برای نخستین بار به هویت مستقل جنس زن توجه نشان دادند.
با روی کار آمدن حکومت پهلوی، تا میانه دوره رضاشاه، مطبوعات زن‌نگار مانند «عالم نسوان»، پیک «سعادت نسوان و دختران ایران» با همان هدف و رویکرد جراید زن‌نگار دوره قاجار به طرح مسائل مربوط به زنان می‌پرداختند. از سال ۱۳۱۲ ش به بعد و با انتشار آخرین شماره نشریه «عالم نسوان»، به مرور هدف و ساختار جراید زن‌نگار تغییر یافت تا آنکه در دوره پهلوی دوم به استثنای برخی جراید زنان و پیوست‌های آنان که با رویکردی کمونیستی انتشار می‌یافتند، جراید زنان رویکردهای دیگری برگزیدند.
در دوره محمدرضا شاه، حدود ۳۷ نشریه زن‌نگار انتشار یافت. جرایدی که در مقایسه با نشریات دوره قاجار در هدف و آرمانشان در حوزه مسائل زنان، تضادهای ظاهری زیادی قابل مشاهده بود. نمونه‌های جراید شاخص این دوره عبارت بوده‌اند از: «اطلاعات بانوان»، «زن روز»، «بهداشت و زنانگی»، «ندای زنان»، «پست ایران»، «نامه بانوان ایران»، «رستاخیز ایران»، «عالم زنان» و «بیداری ما». تحلیل محتوای جراید زن‌نگار این دوره نشان‌دهنده آن است که بخش عمده مطالب مندرج در جراید زن‌نگار این دوره علاوه بر ضعف محتوایی و ساختاری، بیشتر هدفشان سرگرمی و سوق دادن زن ایرانی به مد و ظاهرآرایی بوده و به‌جای ترویج مقوله «مادران مدرن» همانند دوره قاجار، بیشتر به موضوع «زنان زیبا» توجه داشته‌اند.
با روی کار آمدن جمهوری اسلامی نیز توجه به جراید تخصصی زنان و هویت زنانه، شکل و ساختاری متفاوت گرفت. در دهه نخست پس از انقلاب ۵۷، جراید زن‌نگارِ منتشر شده بیشتر به مقوله «زن مسلمان» پرداختند؛ زن مسلمانی که مهم‌ترین نقشش در مادری و اصلی‌ترین وظیفه‌اش در حفظ حریم «خانواده اسلامی» معرفی می‌گردید. ترویج چنین اندیشه‌ای را در عناوین جراید این دوره نیز می‌توان مشاهده کرد، واژه‌ها و کلماتی انقلابی و اسلامی با رویکرد مبارزاتی به همراه استفاده از آیات قرآنی به‌عنوان شعار روزنامه؛ جرایدی مانند «نهضت زنان مسلمان»، «زن مبارز»، «پویندگان راه زینب»، «زن مسلمان»، «کوثر»، «الطاهره» و «پیام هاجر».
البته در دو دهه بعد با انتشار جرایدی چون ماهنامه «زنان» و «زنان امروز» و همچنین نشریه «جنس دوم»، تلاش‌هایی مبنی بر ترویج برخی رویکردهای فمینیستی و مدرن به حقوق زنان مورد توجه برخی زنان فعال در حوزه‌های اجتماعی قرار گرفت، دغدغه‌ای که از نظر ساختار حکومت، نگاهی منفی به آن نیز وجود داشت. در حال حاضر، یعنی در سال ۱۳۹۸ شمسی، تعداد نشریات زنان در ایران با عنوان مطبوعات رسمی و عمومی به کمترین حد خود از نظر کمی و کیفی رسیده است، اما این موضوع به معنی انحصار و انقیاد تلاش زنان برای حقوقشان نیست.
هرچند انتشار جراید رسمی زن‌نگار به کمترین سطح ساختاری خود رسیده، اما از سوی دیگر، انتشار جراید دانشجویی در دانشگاه‌های ایران به‌خصوص جراید دانشجویی زن‌نگار در تلاش است تا این جای خالی را پر نماید. جراید دانشجویی با موضوع حقوق و مسائل زنان چون صدای برابر (دانشگاه پلی‌تکنیک)، ایراندخت (دانشگاه فردوسی مشهد)، نسوان (دانشگاه بوعلی همدان)، زنبق (دانشگاه تهران)، ظن (دانشگاه خوارزمی)، حوا (دانشگاه فردوسی مشهد)، ایراندخت (دانشگاه شهید چمران اهواز)، نارنجی (دانشگاه بین‌المللی امام خمینی قزوین)، فروغ (دانشگاه صنعتی شریف)، تمیم (دانشگاه شیراز)، ندای دختران ایران (دفتر تحکیم وحدت)، نگاه (دانشگاه شیراز)، زن (دانشگاه بوعلی همدان) و بسیاری جراید دیگر که انتشار آنان را نقطه آغازین تحولی اساسی در طرح مطالبات اجتماعی زنان در ایران از نگاه دختران دانشجو در دانشگاه‌های کشور می‌توان دانست. جراید دانشجویی زن‌نگاری که انتشار و مجوز پخششان در حصار داخلی دانشگاه‌ها در حال حاضر می‌تواند نویدبخش ظهور و رشد زنان جریده‌نویسی باشد که در آینده‌ای نزدیک می‌توانند نشریات عمومی زنان در سطح ملی را مجدد پایه‌گذاری کنند.
--------------------------------------------------------------------------
نشریه ایراندخت، دانشگاه فردوسی مشهد
نظر شما